— А мыш сайын вӧлі Москва, —

боевӧй туйсӧ казьтылігӧн тӧдчӧдӧ Зимстанысь ветеран Татьяна Степановна Гичева.

Бать да пи

Неважӧн сійӧ бурдӧдчис Сыктывкарса военнӧй госпитальын. Сэтысь ӧти аддзысьлӧм и ӧні на синъяс водзас. Орчча палатаын куйліс косньӧдіник зонка, коді коридорӧ петавліс зэв гежӧдика. А кор петавліс, олӧма нывбаба эз вермы кутны синвасӧ. Чеччаліс зонмыс ӧти кок пӧв йылын, ӧти дӧрӧм соскыс вӧлі куш жӧ. – Да коді нӧ тэнӧ тадзсӧ?! – ӧтчыд эз терпитсьы аньлӧн, — кутшӧм мыжысь но мучитчан, коньӧрӧй?!

Дженьыдика и висьтасис мӧдыс. Ачым пӧ Печора дорысь, а вошті кокӧс да киӧс Чечняын. Шымыртіс сэки мамлысь сьӧлӧмсӧ пыркадся ёнтана дойыс – ырзӧмӧн бӧрддзымӧн лоис. Аслас ӧд пиыс тадзи жӧ вӧлі салдатӧн. Регыдик служитны мӧйвиис шӧвктугыслы — тӧлысь мысти и пӧгибнитіс армияас.

Вылыс Вочса налӧн ыджыд керка йӧрас ӧні сулалӧ ичӧтик памятник. Вӧчліс сійӧс Педӧр верӧсыс, мед пи йывсьыныс колис кӧть кутшӧмкӧ казьтылантор. Куимысь контузитчылӧм да ранитчӧм бать корсюрӧ сьӧкыда ышловзьыліс – мужичӧйлы синва кисьтны абу лӧсьыд. Со пӧ, Таттян, ми тэкӧд мый кузя война вуджим, а кыкнанным колим ловйӧн. Пиным жӧ –  мирнӧй кадӧ юрсӧ пуктіс.

Мам сывсянь да би пиӧ

Да, Татьяна Степановна Гичева, кыдзи и верӧс-фронтӧвикыс, войнаыдлысь кӧрсӧ бура жӧ тӧдліс. Эз ӧтчыд паныдасьлы смертькӧд, эз омӧля тшыгъяв да кынмав окопын. Но сэки ӧд гӧгӧрвоисны, мый вӧсна воюйтісны, а ӧні код ради йӧз муас усьӧны пиук арлыда зонъясыс? Мыйта мамӧс пасьтӧдісны сьӧд чышъянъясӧ талунъя йӧй политикъяс.

Татьяна Степановна эз на вунӧд, кыдзи асьсӧ колльӧдіс фронт вылӧ мамыс. Керчомъясянь Кулӧмдінӧдз ань кузяла бӧрдіс. А юрсиктын, кор «Бородино» пароход дорӧ нопъясӧн локтісны Таня кодь жӧ нӧшта 19 ныв, тайӧ бӧрдӧм дорӧ сӧльнитчис став мамыслӧн, рӧдвужыслӧн лимзалӧм. Паро­ход тутӧстіс, лэдзис ставсӧ сайӧдан ру, и кӧть нинӧм берегысь эз тыдав, Татьяна дыр на гудыра аддзис нор мамукыслысь ӧвтчӧмсӧ. Сыктывкарын найӧс ӧтувтісны нӧшта 100 гӧгӧр нывкӧд. Сӧвтӧдісны сідз шусяна «телячӧй» вагонӧ и бара – туй-туй! Призывайтӧм нывъяс пӧвстын кодсюрӧ вӧлі медикӧн, но унджыкыс крестьянскӧй уджысь ӧтдор нинӧм эз кужны. Кытчӧ найӧс нуӧны? Мый виччысьӧ водзын? 19 арӧсӧдз вотӧмъясӧс, медводдза муслун на тӧдлытӧмъясӧс?

Воис Котлас, а сэсся дыр мысти – Москва. Тані Комиысь чышъяна салдатъясӧс разӧдісны часьтъясӧ – кодӧс зенитнӧйӧ, кодӧс – аэростатнӧйӧ. Вӧлі 1941-ӧд во, Москва вылӧ фашистъяс шыбитісны зэв уна вын муӧд и енэжтӧд. Медводдзаысь бомбитӧм шы кылысь нывъяс шӧйӧвошлісны. Кӧть и ылынкодь грымакыліс, но пыдын вежӧрын чужис нин мӧвп:

— Со тай кутшӧм войнаыд! Ӧні ковмас вунӧдлыны кӧка войяса том кадтӧ, топыд морӧстӧ зэвтас чорыд гимнастёрка, вӧсни костӧ шымыртас паськыд тасма.

Салдатскӧй наукалӧн медводдза урокъяс ветеранлы вежӧрас кольӧмаӧсь ӧружие помтӧг велӧдӧмӧн, кынӧм вылын кыскасьӧмӧн, лыйсьӧмӧн.

— Ӧкмыс ныв вӧлі миян звеноын, — казьтылӧ фронтовичка. — Сідзи артмис, мый ӧтлаын помӧдз служитім Кулӧмдінысь Надя Ногиевакӧд. Став тужа-нужасӧ шӧрипӧв юким, нянь чепӧльысь ӧта-мӧдӧс эгӧ удзӧдлӧй. Надежда Филипьевнакӧд ӧні тшӧкыда аддзысьлігъясӧн казьтылам сійӧ пӧрасӧ, видлалам вижӧдӧм снимокъяс, и бара быттьӧ веськавлам 55 во сайӧ кольӧм войнаӧ.

Енэж видзысьяс

Дивизия, кытчӧ веськалісны коми нывъяс, вӧлі аслыспӧлӧс. Сы водзын сулаліс мог: видзны кыпӧдӧм аэростатъясӧн Москва весьтса енэж: пӧльтасны газӧн и ён тросъяс отсӧгӧн лэдзӧны сынӧдӧ ыджыд гадь. Быд звенолӧн аслас некымын гадь. Тайӧ «тыв» пырыс эз вермы прӧйдитны непӧштӧ бомбардировщик, но и ичӧтик самолёт-разведчик. Боецъяслы коліс винтовкаӧн мыш сайын дежуртны асланыс пост вылын лун и вой. Ӧтчыд кыптіс тӧв, и кӧртасян трос тратшмуніс-орис. Аэростатчица, звеноса медшань нылыс, эськӧ и шашаритчис троскад, но кутан ӧмӧй сы ыджда гондолатӧ. Джуджыд руд керкаяс весьтӧд, узьысь карлӧн лӧнь кварталъяс весьтӧд шлывгис гаддьыд код тӧдас кытчӧ, аскӧдыс лэбӧдіс и нывтӧ. Татшӧм видзчысьтӧмторйыс дежурнӧйясӧс кыйӧдіс быд здук.

Коліс пыр сулавны зэвтчӧмӧн, став шыас кывзысьӧмӧн, лоны медся омӧльтор кежлас дасьӧн. Войнаыд велӧдіс нывъясӧс став вылас видзӧдны эз кӧ кӧдзыда, то асьтӧ кутӧмӧн. Ранитчӧмаясӧс да пӧгибнитӧмаясӧс аддзӧмысь водзті моз эз нин кезйӧдлы. Киссьӧм стрӧйбаяс, пасьвартӧм техника сідзжӧ вӧлі синмыслы велалӧмторйӧн. Ӧтитор кевмисны боецъяс: веськалас кӧ пуля либӧ осколок – мед местаӧ нин. Кодлы нӧ доймӧмыд, калекаыд колӧ? И тадзи нёль во чӧж. И тадзи век ӧти точкаын. Аэростатнӧй дивизия, кодӧн командуйтіс Мысов ова коми морт, честьӧн пӧртіс олӧмӧ ассьыс могсӧ –  сылӧн участокӧд эз вермы писькӧдчыны Москвалань ни ӧти фашистскӧй лётчик. Верхние Котлы посёлок дорын 103-ӧд номера пост вӧлі налӧн туй вылын вуджны позьтӧм потшӧсӧн.

— Зэв шань вӧлі комдив Мысовыс, — тӧдчӧдӧ казьтылӧмъясӧ вӧйтчӧм ветеран. – Кор тӧдмаліс, мый ми Комиысь, эз ӧтчыд волы видлыны. Дерт, торъя кокньӧд землякъясыслы эз сет, но ми пыр кылім сысянь батьлысь кодь тӧждлун.

Медбӧръясьыс тайӧ тыдовтчис сэк, кор радио пыр тӧдмалім война кусӧм йылысь. Нӧшта 10 лун дежуритӧм мысти да аэростатьяс идралӧм-иналӧм мысти, ставнымӧс нуисны пывсянӧ, пӧттӧдз мыссьӧдісны – мый нывбабаяслы вӧлі козин кодьӧн. Ӧд окопъясад, пост вылад медводз коліс кывны асьтӧ салдатӧн, и вӧлисти нин сӧстӧмлунысь гажтӧмтчысь мортӧн. Нинӧм дзебны, кодсюрӧ висьмыліс, кодсюрӧ тойӧссьыліс. А тайӧ пӧрйӧ весиг улыс паськӧм дзик выль вылӧ вежисны. Да нӧшта тӧлысь шойччӧдісны на.

Эз вош гортӧ мунан туйыс

Эз чайтны фронт вылысь локтысьяс, мый сэтшӧм бура найӧс вочааласны и чужанінас. Сыктывкарса перрон вылын юргис музыка, гыалісны дзоридзьяс. Медвойдӧр нуӧдісны нуръясянінӧ, а сэсся военкоматӧ. Салдат паськӧма, медальяса тшапитчыштӧм нывъяс вылӧ дзӧръяліс сэки став карыс. Гортас воӧмыс ветеранлӧн абу на жӧ вунӧма и ӧні. Август 22 лун. Льӧмтыкерӧсын юрвежӧрыс тайкӧ пемдыліс – баба гожӧмлӧн ловшыысь, муса Керчомъясӧ аддзӧмысь. Нёль во чӧж тшын, бус да сотчӧм дук, а тані –  чужанінса сӧстӧмсьыс-сӧстӧм, небыдсьыс-небыд сынӧд. А тані – синва сорӧн виччысьысь мамлӧн небыд сыв. И, дерт жӧ, выль войпукъяс, и нывъёртъяс, и ӧзйысь синъяса кавалеръяс…

Тадзи жӧ, кӧнкӧ, паныдалісны чужан сиктаныс служба вылысь тшӧтш воысь Саня да Клава Рассыхаеваясӧс, Настя Кичунӧс, медбур пӧдруга Надя Ногиеваӧс. Олӧмыд тай ассьыс век босьтӧ. И тэ кӧ воштін медся бур да кыпыд пӧрасьыс быдса нёль во, быть кутан зільны кыдзкӧ суӧдны сійӧс, мый нетшыштіс да нӧбӧдіс пеж бушков. Тайӧ и нылалӧм, и радейтчӧм, и медводдзаысь асьтӧ мамӧн кылӧм. Аддзис аслыс пӧвсӧ Кулӧмдінса Надя – фронтӧвикӧс жӧ, морӧс тыр наградааӧс. Тӧдмасис Фёдор Егорьевичкӧд, вӧвлӧм морскӧй десантниккӧд, и Татьяна. Кулӧмдінын сэки вӧлі уджалӧ, и лабутнӧй, быдторйысь вежавидзысь зонмыс ёна воис сьӧлӧм вылас. Сэтчӧ жӧ бур оланіныс райцентрас мортыслӧн эз вӧв – ныв дорӧ сирасис, сы дорын и бергаліс. Ӧтлаасьӧм бӧрын том гозъя кутісны мӧвпавны, кыдзи овны водзӧ.

– А мый ми воштiм Кулӧмдінас? – воисны ӧти кывйӧ. – Каям Керчомъяӧ, сэні и стрӧитчам.

И стрӧитчисны. А сэсся и мӧд керка на лэптісны. Сӧмын Вылыс Вочын нин. Кыскис сэтчӧ Педӧр – чужан сиктысь пӧ гажтӧм, вӧр-ваыс вӧтӧ нин усьлӧ, ӧд регыд дас во лоӧ сыкӧд торйӧдчӧмсянь.

Кодзувъяс

Важӧн нин абу ловъя Фёдор Егорьевич. Улыс Вочса аслас ыджыд керкаӧ Татьяна Степановна ӧні кайлывлӧ Зимстансянь сӧмын гожӧм кежлас. Ӧтнадыдлы сьӧкыд сэні. А гожӧмнас керка гӧгӧрыс шызьывлӧ. Нывъяс волӧны – найӧ кыкӧнӧсь, внукъяс, правнукъяс дзользьӧны. Внучкаыслӧн 11 арӧса Андрейыс тані кӧзяин пыдди нин. Бабыс тшӧктытӧг став уджсӧ бергӧдӧ, пӧрадок бӧрся видзӧдӧ.

Ӧтчыд казяліс олӧма морт: куртӧ Андрейыс йӧрын сулалысь памятник дорын. Мед пӧ дзо­ридзьяс гӧгӧрыс петасны, ёг турунсӧ идрала. Вӧрзис сьӧлӧмыс ветеранлӧн. Регыд и Анд­рей воас пыр кежлӧ томӧн кольӧм пиыслӧн арлыдӧдз, регыд и сылы ковмас служба вылӧ. Кӧть и ачыс, гашкӧ, оз на гӧгӧрво тайӧс, но кутшӧма кӧсйӧ сылӧн бабушкаыс, мед эськӧ сійӧ кадӧдзыс лӧняс нин Кавказас войнаыс, мед бырас став «пӧсь точкаыс». Град йӧрын ноксигӧн пуксяс пӧрысь нывбаба ӧшинь улас и видзӧдӧ, кыдзи Андрюша котрӧдлӧ пуктас-кӧдзаяс киськавны ва. И правнуксьыс Татьяна Степановна быттьӧ аддзӧ ассьыс писӧ. Сійӧ дзоньвидза, сійӧ пельк да винёв. А чужан керкавесьтса ониш шондіыс малалӧ зонкаӧс небыд юрсиӧдыс да ӧзталӧ солькъясьысь ва ведраас дзирдалысь кодзувъяс. И енэжыс сэтшӧм лӧнь да гулыд. Дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі 55 во сайся ӧти асылӧ.

В. БАБИН.

Снимок вылын: радӧвӧй Татьяна Гичева, 1945 во, Верхние Котлы станция дорын 103-ӧд пост.

Зимстан.

 Парма гор, 2000, Февраль 10 лун (16-17 №).